Nền Giáo Dục Nam Kỳ Trước Thời Pháp Thuộc (1859 – 1889)
Trước khi người Pháp đặt ách chinh phục, Nam Kỳ và phần An Nam chịu bảo hộ sau này đã có một mạng lưới học đường bản xứ khá rõ ràng. Mỗi làng thường có một trường tư (école libre) do “nhiêu-học” trông coi, mở không cần xin phép. Học trò được dạy lễ giáo và văn học Trung Hoa, tập tứ số căn bản, viết chữ Nho (Hán văn) và chữ Nôm.
Cấu Trúc Hệ Thống Giáo Dục Bản Xứ
Lên cấp huyện, phủ, có trường trung học bản xứ – thực chất nới rộng nội dung cấp làng. Đốc học điều hành trường phải có học vị cao như Tiến sĩ hoặc Tú tài. Hệ thống quan học chính (thanh tra tỉnh do triều đình bổ nhiệm) giám sát hoạt động của các trường này.
- Ba tháng một lần, trường làm luận văn theo lệnh Tổng đốc;
- Sáu tháng lại sát hạch để chọn sĩ tử đi thi Hương (Tú tài), thi Hội (Cử nhân/tiến sĩ) theo chu kỳ ba năm;
- Đề thi thường xoay quanh kinh nghĩa và văn chương.
Quốc Tử Giám: Đỉnh Cao Giáo Dục
Quốc Tử Giám dưới quyền Bộ Lễ vừa ghi chép biên niên vừa điều hành học chính. Ở bậc cao, chương trình gần như thuần Hán học; toán và khoa học bị loại ra khỏi vòng thi cử. Hoàng tộc có hệ thống giáo dục riêng biệt.
Sự Xuất Hiện Của Chữ Quốc Ngữ
Khi các giáo sĩ phương Tây đến truyền giáo, họ đã ghi âm tiếng Việt bằng chữ La-tinh – đó chính là chữ Quốc ngữ. Những ngôi trường được dựng lên cạnh nhà xứ nhằm đào tạo giáo lý viên và thông ngôn cho giáo vụ.
Tình hình tiếng Pháp lúc này vẫn còn hiếm người biết đến; mục tiêu chủ yếu là đọc và viết tiếng Việt bằng mẫu tự La-tinh cùng với chút La-tinh của Giáo hội.
Thời Chiến Chinh: Khó Khăn Và Cơ Hội
Khi Đô đốc Rigault de Genouilly chiếm Sài Gòn vào ngày 17 tháng 2 năm 1859, đã có sẵn trường chủng viện và trường Bá Đa Lộc do Hội Truyền giáo Nước ngoài lập ra – nền tảng cho việc tuyển thông ngôn đầu tiên phục vụ quân đội chiếm đóng.
Trong thời kỳ chiến tranh chinh phục, đô đốc viễn chinh chưa thể tổ chức giáo dục quy mô; việc cấp thiết nhất là đào tạo thông ngôn để hỗ trợ quân đội. Năm 1861 diễn ra kỳ sát hạch thông ngôn đầu tiên; đến ngày 8 tháng 5 năm 1862 thì mở thêm trường dạy tiếng An Nam cho người Pháp tại Sài Gòn. Sau chín tháng đào tạo, những người thi đỗ sẽ trở thành aide-interprète còn những ai trượt sẽ quay về đơn vị cũ.
Tái Thiết Hệ Thống Giáo Dục
Khi nhiều trường làng bản xứ đóng cửa vì chiến sự dẫn đến đời sống tinh thần của người dân gặp khó khăn, Đô đốc Bonnard nhận thấy lợi ích tạm thời từ hệ thống cũ và quyết định khôi phục nó dưới chánh tham biện (inspecteur des affaires indigènes).
- Nghị định ngày 31 tháng 3 năm 1863 tái lập đốc học – giáo thọ – huấn đạo;
- Xác định lại các bậc học;
- Phục hồi kỳ thi ba năm với khóa đầu tiên vào năm 1864.
Bổ nhiệm thông ngôn dạy chữ Quốc ngữ bên cạnh viên chức học chính bản xứ được ưu tiên trong thi cử mặc dù chưa bắt buộc.
Kinh phí cho hệ thống này được lấy từ ngân sách tỉnh và hàng tổng địa phương.
Mở Rộng Các Cấp Học Và Ngành Nghề Mới
Không lâu sau đó, vào ngày 18 tháng 7 năm 1864 Đô đốc Lagrandière mở các lớp tiểu học dạy chữ mẫu tự Âu tại các tỉnh lị với mức miễn phí hoàn toàn cho sinh viên cùng sách vở cấp phát bởi chính quyền. Việc giảng dạy diễn ra hai giờ mỗi ngày dưới sự giám sát của thanh tra thuộc quyền quản lý Nhà nước.
Học sinh viết–đọc tốt sẽ nhận thưởng tiền nhỏ khuyến khích tinh thần ham thích học tập.
Các Trường Pháp Và Quốc Ngữ Lan Tỏa
Năm 1866 đánh dấu sự xuất hiện của một trường chuyên dạy tiếng Pháp ở Sài Gòn do tu sĩ điều hành trong khuôn viên Bá Đa Lộc. Đây cũng là thời điểm mà các cơ sở ngoại ô như Mỹ Tho hay Vĩnh Long cũng được thành lập để đào tạo những thế hệ tiếp theo với các suất học bổng thuộc địa vào giai đoạn từ năm 1867 đến năm 1871.
Ngành giáo dục dành cho nữ giới cũng bắt đầu hình thành nhờ vào sáng kiến của La Sainte-Enfance.
Năm 1868 theo đề nghị từ Hội đồng tỉnh Sài Gòn đã mở école municipale phi tôn giáo dành cho con em người Âu: bao gồm lớp sơ đẳng miễn phí cùng lớp cao đẳng thu phí với chương trình bổ sung ngoại ngữ/La-tinh/Hy Lạp tùy theo nhu cầu.
Một lớp thông ngôn Âu kế thừa collège annamite cũng được khai giảng nhằm nâng cao khả năng sử dụng tiếng Pháp trong cộng đồng.
Sắc lệnh ban hành ngày 22 tháng Ba năm 1867 giao trách nhiệm thanh tra cho ông Luro đối với các trường tiểu học đang tăng nhanh về số lượng; đến ngày mùng bảy tháng Năm cùng năm đó đã tổ chức kỳ thi tuyển chọn vào ngạch giáo dục bản xứ có chế độ lương rõ ràng.
Chương trình giảng dạy tuy đơn giản nhưng thiết thực bao gồm quốc ngữ cùng bốn phép tính cơ bản kèm đo lường.