Nguyên Nhân Các Cuộc Nổi Loạn Thời Tự Đức

Triều Nguyễn từ Gia Long đến Tự Đức đã kế thừa không ít sai lầm từ quá trình “khai triều” bằng bạo lực, lại thiếu chiến lược thu phục lòng dân.

Thành Công Khó Khăn của Vua Gia Long

Sau khi đánh bại nhà Tây Sơn, vua Gia Long lên ngôi năm 1802. Tuy nhiên, thành công này chủ yếu dựa vào sức mạnh quân sự cùng sự trợ giúp của các thế lực nước ngoài như Xiêm, Lào, Chân Lạp và các giáo sĩ phương Tây. Điều này cho thấy rằng ông chưa thật sự “thu phục” được lòng dân trong toàn quốc.

Việc lên ngôi trong điều kiện lòng dân chia rẽ đã khiến triều Gia Long và các vị vua kế nhiệm như Minh Mạng, Thiệu Trị, Tự Đức luôn phải đối mặt với nhiều cuộc nổi dậy. Đặc biệt hơn, đến đời Tự Đức (1848–1883), triều đình còn phải chống chọi với sự xâm lăng của thực dân Pháp, làm cho tình hình trong nước càng thêm rối ren.

Mâu Thuẫn Giữa Triều Đình và Dân Chúng

Tuy lúc đầu vua Gia Long nỗ lực ổn định trật tự và thiết lập guồng máy cai trị nhưng mâu thuẫn giữa triều đình mới và sĩ dân Bắc Hà vẫn sâu sắc. Sĩ dân Bắc Hà nuôi lòng hoài Lê vì nhà Lê có công đánh đuổi quân Minh. Chính sách “bá đạo” của một số tướng lĩnh được giao trọng trách Tổng trấn cũng dẫn đến nhiều vụ thanh trừng cá nhân, gây ra bất mãn trong nhân dân.

Trong mắt sĩ dân Bắc Hà, triều Nguyễn đã “thất tín” khi dẹp xong Tây Sơn nhưng lại bỏ hẳn niên hiệu Cảnh Hưng của nhà Lê. Hơn nữa, việc đóng đô ở Huế – một vùng xa kinh kỳ Thăng Long – khiến người Bắc Hà cảm thấy bị bỏ quên.

Các Tai Ương Xảy Ra Liên Tục

Bên cạnh những bất ổn chính trị, nước ta trong giai đoạn này còn liên tiếp hứng chịu thiên tai. Các nạn đói lớn cùng những lần đại hạn, lụt bão khiến cuộc sống người dân sa sút nghiêm trọng. Trong khi đó, triều đình vẫn phải còng lưng nộp bồi khoản chiến phí cho Pháp sau Hòa ước Nhâm Tuất 1862 thì lòng dân không thể không oán thán.

• Các thiên tai liên tục: đại hạn kéo dài nhiều tháng trời; đê điều vỡ gây ngập lụt; châu chấu phá hoại mùa màng.
• Tình trạng tham nhũng gia tăng nghiêm trọng: quan lại lợi dụng chức quyền để bóc lột nhân dân.
• Nỗi khổ của nhân dân: đói kém diễn ra thường xuyên do chính sách thuế khóa nặng nề.

Lòng Hoài Lê và Những Cuộc Nổi Dậy

Từ đầu thế kỷ 19, lòng “hoài Lê” đã trở thành nguyên nhân chính khiến miền Bắc liên tục biến động. Những lời kêu gọi “Phù Lê” từ thời chúa Nguyễn Hoàng vang vọng khắp nơi khi triều Nguyễn tỏ ra thờ ơ với tình hình miền Bắc hoặc thậm chí đàn áp giới sĩ phu nơi đây.

Các hành động xem thường giới nho sĩ miền Bắc như việc đánh đòn hay giết hại những danh sĩ dưới triều Tây Sơn đã tạo nên hố sâu ngăn cách giữa chính quyền mới và nhân dân cũ. Ví dụ điển hình là sự việc Ngô Thì Nhiệm bị đánh đến nứt ruột hay Phan Huy Ích bị xử lý nghiêm khắc tạo ra sự phẫn uất trong xã hội.

Tham Nhũng Và Chính Sách Bất Công

Nếu nhà Nguyễn biết cách phục hưng tâm tư người dân có thể sẽ giảm bớt đi nỗi nhớ về nhà Lê. Tuy nhiên tham nhũng lan tràn mọi nơi cùng với chính sách quản lý hà khắc gây khó khăn cho người nghèo tại các vùng quê.
hệ thống thuế khóa cao cùng với việc chăm sóc cơ sở hạ tầng kém chất lượng đã dẫn đến hàng loạt vấn đề lớn cho nền kinh tế địa phương.

Nếu quan lại chỉ lo làm giàu mà bỏ mặc công trình thủy lợi sống còn thì tình trạng mất mùa sẽ xảy ra liên tục và tất yếu dẫn tới nổi dậy.”

Khi Quan Liêu Bỏ Rơi Dân Chúng

Một ví dụ rõ nét về tình trạng này là hiện tượng “đê vỡ 18 năm liền” ở Văn Giang (Hưng Yên). Điều này chứng minh rằng quan lại chỉ chăm chăm vào lợi ích cá nhân mà không quan tâm đến đời sống của người nông dân.
hậu quả là mất mùa kéo dài khiến họ rơi vào cảnh nghèo khó cùng cực.

Tiếng Kêu Của Dân Chúng Không Được Nghe Thấy

Dù có những tiếng nói tố cáo tham nhũng từ cả những hoàng thân như Tùng Thiện Vương hay các đại thần trung trực kiểu Ông Ích Khiêm dâng sớ xin triều đình trừng trị kẻ tham ô nhưng kết quả không đáng kể.
vua Tự Đức tuy biết nhưng cũng gặp khó khăn do bệnh tật và áp lực từ thực tiễn nên không thể giải quyết tận gốc vấn đề này.