Chỉnh lại tên gọi Dụ Cần Vương

Gọi đúng tên Dụ Cần Vương không chỉ đơn thuần là một vấn đề ngôn từ. Nhiều người yêu sử Việt thường quen miệng gọi “Chiếu Cần Vương”, như thể vua Hàm Nghi đã ban hành một bản chiếu có sức ảnh hưởng sâu rộng, khơi dậy phong trào cứu nước. Tuy nhiên, tài liệu lịch sử lại khẳng định điều khác: không hề có văn bản mang tên “Chiếu Cần Vương”. Thực tế, văn bản được phát hành từ Tân Sở, Quảng Trị vào ngày 2 tháng 6 năm Ất Dậu (13/7/1885) chính là một đạo Dụ – cụ thể là Dụ Cần Vương hay Dụ Thiên Hạ Cần Vương – chứ không phải Chiếu. Sự nhầm lẫn này đã dẫn đến nhiều hiểu lầm khác, ví dụ như việc xuất hiện những tài liệu được gọi là “Chiếu Cần Vương 2” hay “nguyên bản Chiếu Cần Vương” (có thể tạm gọi là “Chiếu Cần Vương 3”), khiến cho một giai đoạn vốn đã phức tạp nay càng thêm rối ren.

Sự khác biệt giữa Chiếu và Dụ

Trong ngôn ngữ chính trị và hành chính của triều Nguyễn, hai thuật ngữ chiếu và dụ đều do vua ban ra nhưng có sự khác biệt rõ ràng về hình thức và chức năng. Chiếu (proclamation) là thông cáo gửi toàn dân về những sự kiện trọng đại như dời đô, lên ngôi hay kêu gọi nhân tài. Mở đầu chiếu thường theo công thức “Phụng thiên thừa vận, Hoàng đế chiếu viết…”. Ngược lại, dụ (edict) là mệnh lệnh có tính chất bắt buộc đối tượng nhận phải thi hành; mở đầu bằng cách giản dị hơn: “Dụ viết” hoặc “Dụ rằng”, và kết thúc bằng cụm từ “Khâm thử”.

Duy chỉ văn bản ban ra từ Tân Sở năm Ất Dậu mở đầu bằng chữ “Dụ” và kết thúc bằng chữ “Khâm thử”. Ngay cả những bản dịch sớm nhất cũng ghi rõ dấu hiệu của một đạo dụ. Những tài liệu lịch sử như Đại Nam thực lục hay Đại loạn năm Ất Dậu đều xác nhận rõ ràng tên gọi chính xác: Dụ Cần Vương hay Dụ Thiên Hạ Cần Vương.

Nội dung của văn bản

Nội dung của văn bản này rất quan trọng: nó không chỉ đơn thuần là một lời kêu gọi mà còn mang tính chất mệnh lệnh huy động toàn dân đứng lên bảo vệ vua và đất nước sau biến cố Kinh đô thất thủ vào ngày 5 tháng 7 năm 1885. Việc sai lệch trong cách gọi làm mờ đi bản chất pháp lý của văn bản này; nó thực sự không phải là một tuyên cáo chung chung mà là một lệnh khẩn cấp nhằm động viên toàn bộ xã hội.

Phong trào Cần Vương: Khởi nguồn và phát triển

Cũng cần lưu ý rằng phong trào Cần Vương không phải tự dưng bùng nổ. Từ cuối năm 1883, phe chủ chiến tại Huế đã bắt đầu cải cách quân đội, tinh giản bộ máy hành chính để chuẩn bị cho cuộc kháng chiến lâu dài. Họ thậm chí còn tính toán trước phương án đưa vua rời khỏi Kinh thành nếu cần thiết. Các giám mục thời đó như Camelbeck, Caspar và Puginier cũng đã báo cáo các hoạt động diễn ra phía Pháp; vì vậy ngay từ tháng ba năm 1884, tướng Courbet đã đề nghị tiến đánh Huế trước khi ký Hiệp định Giáp Thân.

Khi de Courcy đến Huế với áp lực lớn để hạ nhục triều đình thì Kinh đô thất thủ cũng trở thành thời điểm then chốt cho việc phát lệnh Dụ Cần Vương tại Tân Sở, trở thành nền tảng cho phong trào này.

Những nhầm lẫn xung quanh Chiếu Cần Vương

Sau khi Dụ Cần Vương được phát đi rộng rãi, nhiều thập kỷ sau xuất hiện thêm những văn bản được đặt tên sai lệch như “Chiếu Cần Vương 2”, rồi thậm chí còn có cái gọi là “nguyên bản Chiếu Cần Vương” do các tác giả phương Tây công bố. Những tài liệu này đôi khi còn được báo chí trong nước giới thiệu trang trọng nhưng thực tế chúng thiếu cơ sở vững chắc khi kiểm chứng theo tiêu chuẩn sử liệu.

“Chiếu Cần Vương 2”: Được in trong sách Le Laos et le Protectorat Français (Gosselin), tuyên cáo nhân danh vua Hàm Nghi đề ngày 19/9/1885 nhưng thiếu căn cứ lịch sử.