Cuộc Duy Tân Minh Trị: Bước Chuyển Mình Của Nhật Bản

Cuộc Duy Tân Minh Trị bao gồm loạt cải cách sâu rộng với mục tiêu “khai sáng” đất nước. Trong lịch sử thế giới, không thiếu những giai đoạn mà một quốc gia bỗng chốc “lột xác” và trỗi dậy mạnh mẽ, thay đổi hoàn toàn vị thế của mình trên bản đồ chính trị – kinh tế toàn cầu. Đối với Nhật Bản, cuộc Minh Trị Duy Tân cuối thế kỷ 19 chính là bước ngoặt mang tầm vóc ấy. Chỉ trong vòng vài thập niên, một nước Nhật gần như khép kín suốt nhiều thế kỷ đã bùng nổ, biến thành cường quốc công nghiệp và quân sự hàng đầu khu vực, sẵn sàng thách thức những đế quốc phương Tây hùng mạnh.

Nhưng để đạt được điều đó, dân tộc Nhật đã phải trả những cái giá đắt đỏ, từ xung đột chính trị đến nội chiến, từ cải cách tài chính đến “xóa sổ” cả một giai tầng Samurai danh giá. Bài viết dưới đây sẽ đưa bạn trở lại giai đoạn sóng gió ấy – giai đoạn mà những thay đổi sâu sắc đã khắc họa nên một Nhật Bản hiện đại, đồng thời đặt nền móng cho vị thế đặc biệt của xứ sở hoa anh đào trên trường quốc tế.

Từ Thời Edo Đến Cuộc Minh Trị

Trước khi hình thành những điều kiện cần thiết để đưa Nhật Bản đến cuộc Minh Trị Duy Tân, ta phải quay ngược thời gian về thời Edo (1603–1868). Đây là giai đoạn mà dòng họ Tokugawa nắm quyền cai trị với tư cách là “Mạc phủ” (Shogunate), còn Thiên Hoàng (Hoàng đế Nhật Bản) hầu như chỉ nắm quyền lực mang tính biểu tượng và nghi lễ.

Để hiểu được vì sao nhà Tokugawa đã duy trì hòa bình và trật tự trên khắp Nhật Bản trong suốt hơn hai thế kỷ, ta cần nhìn lại thời kỳ trước đó. Từ thế kỷ 15, quyền lực các Thiên Hoàng dần bị thu hẹp, nhường chỗ cho các lãnh chúa phong kiến (Daimyo) và giai cấp võ sĩ (Samurai). Các Daimyo không ngừng tranh giành quyền lực, thiết lập hoặc lật đổ những Mạc phủ khác nhau. Đây cũng là bối cảnh cho sự xuất hiện của tầng lớp Samurai – lực lượng võ sĩ sẵn sàng cống hiến cho chủ tướng, đóng vai trò quan trọng trong xã hội Nhật Bản thời bấy giờ.

Nội Chiến Và Sự Xuất Hiện Của Tokugawa

Trong “Thời Chiến Quốc Nhật Bản” (Sengoku), khoảng 1467–1615), Nhật Bản chìm đắm trong nội chiến triền miên. Oda Nobunaga nổi lên như một “thống soái” có khả năng dẹp yên các cuộc loạn lạc. Sau khi Nobunaga qua đời, quyền lực tạm thời thuộc về Toyotomi Hideyoshi. Đến năm 1600, Tokugawa Ieyasu lật đổ dòng dõi Toyotomi và mở ra Mạc phủ Tokugawa với chính sách cai trị cứng rắn và thống nhất.

Chính Sách Sakoku Và Hệ Quả

Vào thời Edo, để giữ ổn định xã hội và ngăn chặn ảnh hưởng từ nước ngoài, các tướng quân Tokugawa thiết lập chính sách “Sakoku”. Chính sách này kéo dài suốt hơn hai thế kỷ và hạn chế giao thương với các quốc gia khác ngoài mối quan hệ rất hạn hẹp với Trung Quốc và Hà Lan tại Nagasaki. Nhờ vậy nhà Tokugawa tránh được những mối đe dọa từ các thế lực phương Tây đang ráo riết đi chiếm thuộc địa.

Đồng thời trật tự xã hội cũng được duy trì bằng những quy định nghiêm ngặt về giai cấp: Samurai đứng đầu tiên sau đó là nông dân rồi đến thợ thủ công và thấp nhất là thương nhân. Tuy nhiên chính việc duy trì hòa bình quá lâu lại dẫn đến nhiều bất cập.

Bất Cập Trong Xã Hội

Khi không còn chiến tranh nữa thì vai trò quân sự thực tế của Samurai giảm sút trong khi họ vẫn hưởng bổng lộc cố định từ lãnh chúa hoặc triều đình. Ngược lại thương nhân – dù đứng hạng cuối cùng trong tôn ti – lại có điều kiện tích lũy tài sản khổng lồ. Điều này khiến mô hình xã hội bắt đầu có dấu hiệu lệch pha khi nguồn ngân sách quốc gia bị cạn kiệt do nuôi bộ máy quan lại quá cồng kềnh.

Mối Đe Dọa Từ Phương Tây

Khi bước vào giữa thế kỷ 19 với tình hình nội bộ ngày càng căng thẳng cùng áp lực bên ngoài gia tăng từ các cường quốc phương Tây đang ráo riết tìm kiếm thị trường mới cũng như vùng đất giàu tài nguyên thì Mạc phủ Tokugawa rơi vào tình trạng khủng hoảng trầm trọng.

Bakumatsu: Thời Kỳ Khủng Hoảng Cuối Cùng

“Bakumatsu” chỉ giai đoạn cuối (cuối thập niên 1850 – 1868) của Mạc phủ Tokugawa – nơi nước Nhật phải đối mặt với áp lực thương mại và quân sự từ phương Tây. Năm 1853 Hải quân Mỹ dưới sự chỉ huy của Commodore Matthew C. Perry cập bến Nhật Bản mang theo tối hậu thư yêu cầu mở cửa giao thương nếu không sẽ bị tấn công.

Mặc dù vốn quen với chính sách bế quan tỏa cảng nhưng Mạc phủ Tokugawa buộc phải ký Hiệp ước Kanagawa năm 1854 nhằm mở đường cho việc ký thêm nhiều hiệp ước thương mại bất bình đẳng khác sau đó như Hiệp ước Harris năm 1858.

Các Biến Động Chính Trước Cuộc Duy Tân

Sự tan rã của cấu trúc xã hội truyền thống.
Sự xuất hiện của phong trào phản đối Mạc phủ ngày càng mạnh mẽ.
Các cuộc biểu tình yêu cầu cải cách diễn ra thường xuyên ở nhiều nơi trên đất nước.

Nhu Cầu Về Một Cuộc Cải Cách Toàn Diện

Tình hình căng thẳng này đã tạo ra nhu cầu mãnh liệt về một cuộc cải cách toàn diện nhằm cứu vãn đất nước khỏi nguy cơ suy vong trước sức ép từ bên ngoài cũng như tình trạng hỗn loạn bên trong. Những tư tưởng mới bắt đầu len lỏi vào đời sống người dân thúc đẩy họ tìm kiếm con đường phát triển hiện đại hóa đất nước theo mô hình phương Tây.