Chiến Dịch Đàng Trong: Một Chương Sử Lệ Loi Bị Quên Lãng

Khi khói súng tắt trên sông rạch Nam Kỳ, nước Pháp đã có thêm một bàn đạp và một chuỗi lợi ích hữu hình. Trong bảng tổng sắp những cuộc chiến thuộc địa ồn ào của thế kỷ XIX, chiến dịch Đàng Trong hiếm khi giành được hơn một dòng chú thích. Nó nhỏ về quân số, ngắn về thời gian, lại kết thúc trong trạng thái nửa vời khiến công chúng Tây Ban Nha mau chóng lãng quên.

Nhưng chính sự bé nhỏ đó làm lộ ra những đường rạn của một đế quốc đã qua đỉnh. Ngay từ điểm khởi hành, Madrid đã bước vào cuộc can thiệp với lời tuyên bố mơ hồ về “bảo vệ các nhà truyền giáo tại châu Á”, một cụm từ đủ an toàn để né mọi cam kết chiến lược, đồng thời đủ uy nghiêm để trấn an dư luận rằng vương quyền vẫn không bỏ rơi đức tin.

• Lực lượng tham gia: Binh sĩ tuyển tại Philippines, đa phần là người Tagalog.
• Mục tiêu: Giữ thể diện cho Tây Ban Nha mà không phải trả giá cho sự hiện diện ấy.
• Các văn bản quan trọng: “Campaña de Cochinchina” của linh mục Đa Minh Francisco Gáinza và “Reseña histórica de la expedición a Cochinchina” của đại tá Carlos Palanca Gutiérrez.

Sự Tham Gia Của Pháp

Trên thực địa, phía Pháp nhìn thấy cơ hội ngay lập tức. Tourane và Sài Gòn không chỉ là địa danh; chúng là những cánh cửa mở thông tuyến sông, kho lương, cảng sâu và các chốt thương mại chiến lược. Nếu Madrid gọi đây là “trừng phạt” để giữ thể diện, Paris lại đối xử với nó như một bài toán bành trướng.

Từ khoảnh khắc ấy, nhịp độ chiến dịch và thứ tự ưu tiên đều tuân theo mục tiêu của nước chủ động hơn. Tây Ban Nha vừa muốn hiện diện vì danh nghĩa bảo vệ nhà truyền giáo nhưng lại không muốn trả giá cho sự hiện diện đó. Sự lưỡng lự nổi tiếng của một quyền lực ở cuối mùa đã được phơi bày trong chiến dịch nhỏ này.

Các Văn Bản Nhân Chứng

Chiến dịch này không đủ ồn ào để gây sóng trong văn đàn bán đảo Iberia nhưng để lại hai văn bản đáng kể do người trong cuộc viết: “Campaña de Cochinchina” của linh mục Đa Minh Francisco Gáinza và “Reseña histórica de la expedición a Cochinchina” của đại tá Carlos Palanca Gutiérrez. Hai cuốn sách này hiếm khi được nhắc đến ngoài giới chuyên môn nhưng khi đặt chung với nhau, chúng tạo thành một bức tranh song âm hiếm có giữa tiếng nói Giáo hội và quân đội.

Giọng Nói Của Giáo Hội Và Quân Đội

Gáinza hiện diện trong hầu hết hoạt động quân sự. Ông đi trên tàu Pháp và giao tiếp với lãnh sự cũng như các nhân vật then chốt của cả hai phía. Ông kể câu chuyện bằng giọng nửa văn chương nửa hồ sơ; mở đầu bằng bầu trời bão tố phương Đông cùng những cơn tay-fon gợi điềm xấu.

Bằng cách dựng chân dung những linh mục nhẫn nại, lam lũ gần gũi như nhân vật văn chương phong tục, ông đã đặt quyền uy luân lý vào vị trí thuận lợi cho phần lập luận phía sau.

Bên dưới lớp văn chương ấy là mạng lưới chú thích dày đặc với thư từ và tài liệu ngoại giao mà ông sử dụng để minh chứng cho quan điểm rằng tôn giáo chỉ là biển hiệu còn chính trị mới là bản đồ dẫn đường cho mọi quyết định quân sự.

Palanca: Tiếng Nói Khô Khan Nhưng Thuyết Phục

Có vẻ trái ngược với Gáinza ở hầu hết mọi phương diện văn phong, Palanca viết như đang soạn hồ sơ trình thượng cấp kèm phụ lục thư từ và công văn dồn dập. Sự khô khan này tạo ra hiệu ứng khác biệt; ông nhường chỗ cho tài liệu thay vì giữ ý kiến cá nhân nổi bật trên trang giấy.

Từ Tourane và Sài Gòn, Palanca thuật lại những lúc thành phố phải tự cầm cự khi đồng minh rút lực lượng đi Trung Hoa cùng những lần đề nghị chia phần lãnh thổ bị tan vào do dự của Madrid.

Kết Luận Mở Về Chiến Dịch Đàng Trong

Nếu ngày trước từng nghĩ rằng sở hữu một phần đất đai sẽ mang lại lợi ích lâu dài thì thực tế chứng minh điều ngược lại—với sự thiếu quyết đoán từ Madrid cùng việc thiếu nguồn lực cần thiết từ chính quốc đã khiến mọi thắng lợi đều trở nên mong manh.

Câu Hỏi Đặt Ra Cho Bạn Đọc

• Tại sao chiến dịch Đàng Trong lại ít được nhắc đến trong lịch sử?
• Sự tương phản giữa hai văn bản có ý nghĩa gì đối với hiểu biết về cuộc chiến này?
• Làm thế nào mà quyết định chính trị ảnh hưởng đến kết quả quân sự trong tình huống này?